Soap voor psychologen
Expeditie Robinson focust op 'intermenselijke ontwikkelingen'Door Maud Effting

Alles komt voorbij in Expeditie Robinson: macht, haat, leiderschap, complotten, agressie. De real life soap, waarvan zondag een nieuwe serie afleveringen begint, is een psychologische proeftuin die inmiddels een miljoen kijkers trekt.

Scène uit Expeditie Robinson: zes vrouwen liggen zonnend op een onbewoond eiland. Een paar dagen geleden zijn ze er gedropt, met nog twee vrouwen, en tot nu toe is er vooral gepraat. Het is oorlog. Twee meisjes die water brengen worden genegeerd. De woorden 'spinnetje', 'gluiperdje', 'hypocriet' en 'zwak meisje' zijn al gevallen. 'Samenleven met acht vrouwen is moeilijker dan overleven op een onbewoond eiland', zegt de een. 'Ik voel me emotioneel leeggezogen', zegt een ander.

Nóg een scene uit Expeditie Robinson: acht mannen zijn aan het werk op een onbewoond eiland. Ze sjouwen met hout, slaan kokosnoten doormidden, hakken palmbomen om, en zetten tafels en hutten in elkaar. Ze lachen om elkaars grapjes. Slaan op schouders. Geen woord over karakterzwaktes.

Beide scènes speelden zich vorig seizoen af in de real life survival soap van Net 5 (SBS), Expeditie Robinson. In het programma, opgenomen op een aantal eilanden voor de kust van Maleisië, worden de grootste clichés werkelijkheid: zet een stel vrouwen bij elkaar en ze maken elkaar af, zet een stel mannen bij elkaar en ze gaan samen aan de slag. 'Dit programma maakt één ding duidelijk', zegt eindredacteur en presentator Ernst-Paul Hasselbach. 'Het laagje beschaving is heel dun.'

Expeditie Robinson is voer voor huis- tuin- en keukenpsychologen. Zestien mensen overleven twee maanden lang zonder eten op een onbewoond eiland. Om de paar dagen wordt iemand weggestemd. De extreme honger - deelnemers vallen soms twintig kilo af - versterkt en versnelt de sociale processen in de groep. Alles komt voorbij: macht, haat, leiderschap, uitstoting, intriges, complotten, psychische instorting, agressie. In de komende serie dreigt een van de deelnemers de ander met een machete neer te steken.

Het idee van de psychologische proeftuin is een van de redenen voor de groeiende populariteit van de serie, die vanaf komende zondag weer wordt uitgezonden. Waar Big Brother al jarenlang kampt met teruglopende cijfers, zit Expeditie Robinson als een van de weinige real life soaps in de lift. Keken er de eerste twee jaar 600 duizend mensen, vorig jaar waren dat er gemiddeld meer dan een miljoen.

Ook Zweden, waar het programma ontstond en al voor het zevende jaar wordt uitgezonden, haalde de afgelopen keer hogere kijkcijfers dan ooit. Opvallend: de survivalsoap trekt in Nederland veel kijkers uit hogere sociale klassen. Het marktaandeel bij de hele bevolking is 16,5 procent, terwijl het marktaandeel onder hoog opgeleiden 22 procent bedraagt.

'In vergelijking met het eerste jaar focussen we steeds meer op de intermenselijke ontwikkelingen', zegt Hasselbach. 'De survival is het decor. Het survivalverhaal is namelijk snel verteld. Het is moeilijk om honger te duiden. Je kan mensen niet vijf minuten lang als een zielig hoopje in beeld brengen.'

In het Amerikaanse Survivor is het wel eens geprobeerd: 'Die reeks werd opgenomen in Afrika. Ze hadden prachtige beelden van een leeuw die het kamp binnendrong. Heel heftig. Maar het was de minst bekeken Survivor van allemaal. Het publiek zei: we willen meer van de mensen zien. Om het proces tussen hen goed in beeld te brengen, zoeken we bewust naar een wat hoger opgeleide cast. Die mensen zijn verbaal sterker.'

'Dit soort tv gedijt doordat de cultuur psychologiseert', zegt Ed Tan, psycholoog en hoogleraar Media Entertainment aan de Universiteit van Amsterdam. 'Het is een reactie op de jaren vijftig en daarvoor, toen we alles binnen moesten houden. Nu is het goed te laten zien wie je echt bent.'

'Uiteindelijk zitten we naar onszelf te kijken', zegt psycholoog Steven Pont, die een boek schreef over de economie van relaties. 'Door de individualisering zijn we geïnteresseerd geraakt in de meest individuele beleving van de meest individuele emotie.' Opvallend is volgens Pont het gemak waarmee kandidaten door programmamakers kunnen worden gemanipuleerd om ruzie te maken. 'Het is heel simpel. Geef de een iets en de ander niets, en je bent klaar.'

Ook andere zenders overgieten hun amusementsprogramma's met een psychologisch sausje. Zo huurde Big Brother Pont het afgelopen seizoen wekelijks in als psycholoog om de gebeurtenissen in het programma te duiden. En Endemol komt eind september met Masterplan, een programma met opdrachten die specifiek inhaken op de psychische zwakheden van de deelnemers. In de bladenwereld groeit eveneens de liefde voor het gepsychologiseer: de oplage van Psychologie Magazine verdubbelde in een paar jaar tijd.

Maar van het wetenschappelijke experiment is Expeditie Robinson nog ver verwijderd. Hasselbach van Net 5: 'We grijpen vaak in. We doen spelletjes en brengen dilemma's in om de deelnemers uit hun evenwicht te brengen. Zodra we de antropologische kant opgaan, is het geen massaproduct meer. Als we de deelnemers alleen maar neerzetten op het eiland, weet ik zeker dat er minder mensen kijken. Dan wordt het een programma voor de elite. Commercieel zet dat niet veel zoden aan de dijk.'

Een omroep die zich wel aan de experimentele kant waagt, is de BBC. In 2002 zond de Britse omroep The Experiment uit, een omstreden televisieprogramma waarin veertien mannen acht dagen lang werden opgesloten in een gevangenis. Wetenschappers die aan het programma meewerkten, gebruikten de data voor verder onderzoek en ontwikkelden theorieën over het ontstaan van kampbeulen en de corrumperende invloed van machteloosheid.

Het BBC-programma was een variant op het beruchte Stanford-Prison-experiment uit 1971, waarin de Amerikaanse wetenschapper Philip Zimbardo achttien studenten onderverdeelde in bewakers en gevangenen en hen twee weken hun gang liet gaan.

Althans, dat was de bedoeling. Na zes dagen werd het experiment beëindigd, omdat het razendsnel uit de hand liep. Bewakers begonnen hun gevangenen te mishandelen. Die werden bespoten met brandblussers, moesten toiletten met blote handen schoonmaken, dekens afgeven, en werden gedwongen tot eindeloze reeksen push-ups. Hoewel The Experiment niet zo ver ging, werd ook dit programma een dag eerder stopgezet vanwege emotionele problemen bij deelnemers.

Ook Expeditie Robinson heeft gevolgen voor de kandidaten. Er zijn verhalen bekend van deelnemers die eerst twintig kilo afvielen en er thuis veertig kilo bij aten. 'Maar de meesten komen uiteindelijk terug op hun basisgewicht', zegt Hasselbach. 'De geestelijke verstoring is veel groter. Sommige mensen kunnen hun ervaringen heel moeilijk loslaten. Het kan traumatisch zijn. Dit jaar hebben we er een psycholoog bij moeten halen, omdat een paar deelnemers een beetje zijn ingestort. Het waren mensen die niet wisten waarom ze waren weggestemd.'

Sommige deelnemers besloten naderhand hun leven te wijzigen. 'De BMW-dealer die dit jaar meedeed, overweegt zijn garage te verkopen. Ik zie ook mensen die willen emigreren, hun studie opgeven, een jaar niet meer werken om na te denken, van beroep veranderen of onzeker worden over hun gekozen levenspad. Maar het heeft hen niet beschadigd. We onderwerpen mensen van tevoren aan een langdurige screening. Bij lichte twijfel gaan ze niet mee. En de meeste deelnemers gaan nog steeds om de zoveel tijd naar een psycholoog.' En de zelfmoord van een deelnemer in het eerste jaar in Zweden? 'Die is niet goed gescreend van tevoren. Hij bleek daarvoor al een poging te hebben gedaan.'

Niemand weet nog wat de invloed van de camera is op het gedrag van de kandidaten. Wel zag Hasselbach dat iedereen zich bewust bleef van de cameraman. 'Sommigen stopten met ruzies als het bandje verwisseld moest worden. Zodra het rode lichtje aanging, begonnen ze weer. Maar in de Amerikaanse versie is dat nog veel erger. Als de cameraman vraagt of ze een discussie willen overdoen omdat er iets mis was met het bandje, zeggen ze: no problem, how do you want us? Dat is hier ondenkbaar.'

Net 5 besloot vorig jaar de verschillen tussen mannen en vrouwen te belichten. In de komende reeks draait het om leiderschap. Op het vrouweneiland werd een man als leider neergezet, en vice versa op het manneneiland.

'Wat me het meest verbaasde', zegt Hasselbach, 'was dat de meningen over het leiderschap van de man zo snel veranderden. Hij had vuur gemaakt, mensen van eten voorzien, en het hele eiland onderzocht, maar zodra dat achter de rug was, zeiden de vrouwen: eigenlijk is het een contactgestoorde vent. Voordat die man het wist, was hij helemaal nergens meer.'


<< terug naar "Media"