Televisie-idee is vogelvrij[/size]
Producenten veranderen net genoeg; bedenkers zijn kansloosDoor Mark Langeslag
 
Hilversum - Tv-formats zijn in Nederland slecht beschermd. Gevolg: jatwerk op grote schaal. Tot frustratie van programmabedenkers. Er is één troost: ook producenten en omroepen worden belazerd - door elkaar en buitenlandse naäpers.

Juriaan Haag (35) uit Zevenaar viel zowat van zijn stoel toen hij een maand geleden in de tv-gids las dat SBS 6 die zondagmiddag zou beginnen met Moneymakers, `een spelprogramma waarin de aandelenhandel centraal staat'. Een paar maanden eerder was zijn programmaformat, dat ook de naam Moneymakers droeg, nogal achteloos afgewezen door de commerciële zender.

Zo brutaal zouden ze toch niet zijn? Eerst maar eens kijken, dacht Haag. Maar zijn vermoeden werd bevestigd. ,,Zuiver jatwerk'', concludeert de reclameman droogjes. ,,Ze hebben een paar kleine dingetjes veranderd, maar het is bijna een exacte kopie.''

SBS 6 ontkent diefstal en zegt dat het programma kant en klaar werd aangeboden door een externe producent. Haag blijft, als zovele jonge programmabedenkers, gefrustreerd achter. Kunnen zij zich verweren door naar de rechter te stappen? Die moeite kunnen ze zich beter besparen, zo valt op te maken uit het boek Televisieformats en - ideeën naar Nederlands recht van jurist Joris van Manen. Uit de praktijk blijkt dat het de grote jongens in televisieland, die ten strijde trekken met een leger duurbetaalde juristen, al niet eens lukt hun formats te beschermen tegen piraterij.

De cijfers zijn ontnuchterend. Van Manen, die geregeld optreedt namens tv-producent Endemol, schat dat er de afgelopen 15 jaar in Nederland zo'n 20 rechtszaken zijn gevoerd door partijen die meenden dat hun tv-format gestolen was. Slechts in een geval werd de eiser, op basis van het auteursrecht, in het gelijk gesteld. Door die slechte score zien de meeste partijen die zich bestolen voelen af van een gang naar de rechter.

Neem de NCRV, dat een paar maanden geleden aan de bel trok omdat haar hitserie Villa Felderhof volgens de omroep werd nageaapt op de Belgische VRT. Daar heet het programma Confidities in Toscane. ,,We hebben het uiteindelijk maar laten zitten'', zegt een NCRV-woordvoerster. ,,Het is heel moeilijk om in de rechtszaal je gelijk aan te tonen. Verander een paar kleine dingetjes en je hebt in de ogen van de rechter te maken met een compleet nieuw format.'' Wat is een format? Een format is volgens Van Manen het concept of de formule van een tv-programma. Het format bepaalt de vaste, telkens terugkerende elementen van een serie programma's. Het is het raamwerk waarbinnen de losse afleveringen zich kunnen ontwikkelen.

Voor bescherming van programmaconcepten lijkt de auteurswet de aangewezen weg, maar zo eenvoudig ligt het niet. ,,Het abstracte idee, de grondgedachte achter een werk, komt niet voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking'', concludeert Van Manen, ,,want dan is het eind zoek.'' De vorm waarin een tv-idee zich openbaart daarentegen kan, mits voldoende oorspronkelijk en vastgelegd, wél worden beschermd, aldus de advocaat. ,,Dan heb je het over zaken als spelregels, decor, vormgeving, programma-onderdelen, prijzen, wijze van presentatie en dergelijke.''

Maar die bescherming is verre van waterdicht, geeft de advocaat direct toe. De praktijk in de rechtszaal blijkt goed uit een recente uitspraak van de Hoge Raad in de zaak die tv-bedrijf Accordo uit Akersloot aanspande tegen de TROS. Volgens Accordo heeft die omroep schaamteloos het format van Una Voce Particulare gestolen, een talentenjacht voor zangers van licht klassieke werken, die wordt gepresenteerd door Ernst Daniël Smid.

De overeenkomsten tussen het programma en het Accordo-format zijn legio, stelt Accordo: de presentator is een bij het grote publiek bekende zanger, de zanger neemt zelf zingend deel aan het programma, er is competitie tussen wisselende nog onbekende talenten en deelname van een vakkundige jury.

In het arrest lijkt de Hoge Raad echter meer te letten op de verschillen. Zoals: in het format kunnen de kandidaten zowel vocalisten als instrumentalisten zijn, maar in de TROS-reeks betreft het enkel opera en operette. En: `In het format is sprake van een puntenwaardering door de jury; in het programma niet: de winnaar wordt aangewezen'. De eis van Accordo werd derhalve afgewezen.

Met de komst van vele nieuwe commerciële zenders, hevige concurrentie en internationalisering van de tv-markt is jatwerk flink toegenomen. Zenders hebben geen zin om voor rechten te betalen - een verkocht format levert de bedenker minimaal zo'n 45 euro per netto uitgezonden minuut op. Het is voor sommige tv-producenten echt een sport geworden om net voldoende te veranderen om de oorspronkelijke bedenker kansloos te maken.

Zo maakte tv-producent René Stokvis een paar jaar geleden Op jacht naar de vos. Net als bij het Franse La Chasse au trésor werd daarin met helikopters een zoektocht gehouden: alleen niet op een schat, maar op een vos. De Franse producent beklaagde zich, maar het Amsterdamse hof oordeelde dat Stokvis niets te verwijten viel.

Ook tv-producent Endemol heeft voor de rechter gestaan - als aangeklaagde. Onder meer tegenover Cast Away uit Engeland, dat claimt dat Endemol Big Brother heeft afgekeken van Expeditie Robinson, het real-lifeformat dat Net5 aankocht. Endemol won tot dusver glansrijk, binnenkort buigt de Hoge Raad zich opnieuw over de kwestie. Een Endemol-woordvoerder kan zich niet herinneren dat er ooit een zaak is verloren.

Dat is mooi, maar zaken winnen als Endemol zich bestolen voelt, is er ook niet bij. In Brazilië bijvoorbeeld, waar Endemol joeg op een `exacte kopie' van de tv-hit Big Brother, ving de Aalsmeerse tv-gigant bot. Berucht zijn ook de vele kopieën die over de hele wereld rondzwerven van Taxi, dat werd bedacht door producent IdtV van Harry de Winter. ,,Het is, denk ik, wel tien keer gekopieerd'', zegt De Winter. ,,Ook door Endemol in Spanje en Italië. Na een aanmaning van onze kant zijn ze daarmee gestopt. Maar meer vanwege het feit dat we ze lieten weten dat we hen in de smiezen hadden, dan dat we nu zo'n waterdichte zaak tegen ze hadden. De wetgeving zit zo slecht in elkaar. Je kunt een programma amper beschermen. Ja, Lingo, maar dat zit ook wel heel strak in elkaar met die lettertjes en getalletjes.''

Er wordt - ook in Nederland - op grote schaal gejat, zegt De Winter. ,,Er zijn zelfs producenten die meer jatten dan zelf bedenken. Die hebben speciale afdelingen opgericht waar buitenlandse formats zo bewerkt worden dat ze juridisch niet te pakken zijn.''

Als voorbeeld van een sterk staaltje jatwerk noemt De Winter het RTL-programma De 10, dat producent Eyeworks van Reinout Oerlemans vorige week nog verkocht aan tv-stations in Frankrijk, Australië en Portugal. ,,Gewoon een kopie van Top Ten, een programma dat onze aandeelhouder Chrysalis Television al jaren op de Britse tv brengt'', zegt De Winter. ,,Maar bewijs het maar eens. Toch ga ik deze zaak, nu Oerlemans er zo de boer mee op gaat in het buitenland, maar eens laten uitzoeken.''

Oerlemans is niet bang. ,,Het concept van lijstjes maken is inderdaad universeel'', geeft hij toe. ,,Maar de vorm van ons programma, met interactiviteit en reportages erin, is uniek. Dat maakt De 10 anders.''

De wereld van het grote geld en juridisch gesteggel kan Susan Koenen, verslaggeefster van het tv-programma Achtste Dag, niets schelen. Zij beweert dat ze het programma De Gids, dat de VARA enige tijd geleden uitzond, heeft verzonnen. ,,Het grondidee hebben ze duidelijk gepikt, in de uitwerking zaten wel wat verschillen'', zegt ze. ,,Heel jammer dat het zo gelopen is. Het ging me niet om het geld, maar ik had graag mee willen werken. Het ging me echt alleen om de creatieve uitdaging en die is me op een vervelende manier uit handen genomen. En er is he-le-maal niets dat je er aan kunt doen. Dat frustreert misschien nog wel het meest.''


<< terug naar "Media"